Foto:CDT
“S pravom potenciramo pitanje koliko bi tek napredovala Crna Gora da nam od
antievropskih struktura bivšeg režima nijesu pravljene opstrukcije da ne uđemo u vladu
nakon 30. avgusta".
Ovim su riječima inicijatori ideje o donošenju Zakona o stranim agentima kod nas,
koalicija “Za budućnost Crne Gore” (ZBCG), “pozdravila” Izvještaj Evropske komisije, i
na taj način potvrdila svoje “evropske vrijednosti”. Ono što su nam zaboravili reći je šta
je EU, ka kojoj ZBCG tako posvećeno stremi, uradila i kazala na predloge poput ovog
zakona u zemljama na koje se ova koalicija ugleda a koje su pokušale da uvedu ideju o
progonu neistomišljenika u svoja zakonodavstva.
Priča je zapravo veoma jednostavna: Evropska komisija i Evropski parlament oštro su
reagovali na ovakve zakone u Rusiji, Mađarskoj, Gruziji, Bosni i Hercegovini,
upozoravajući da oni ugrožavaju ne samo ljudska prava ljudska prava već i
demokratske procese u ovim zemljama.
Iz brojnih evropskih reakcija može se nedvosmisleno zaključiti da su ovakve zakonske
inicijative nespojive sa pravnim standardima i vrijednostima Evropske unije i direktno
suprotstavljene težnjama zemalja koje se žele pridružiti EU.
Inicijatori ovog prijedloga u različitim državama pa i u Crnoj Gori, svoju “neupitnu”
pripadnost zemljama zapadnih demokratija dodatno su pokušali su opravdati netačnim
navodima da je Zakon o stranim agentima inspirisan američkim zakonom FARA. CDT je
istakao ključne razlike i činjenicu da prijedlog ZBCG nema mnogo sličnosti sa
američkim zakonom. Nakon toga je uslijedila kampanja etiketiranja aktivista nevladinih
organizacija. Inicijatori su pokušali opravdati prijedlog zakona netačnim tvrdnjama da
NVO kriju finansije, rade netransparentno, izvan zakona i ne plaćaju porez.
“Strani agenti” su ruski prototip i inspiracija za autoritarne režime
Ruski zakon o „stranim agentima“ iz 2012. godine postao je prototip za režime koji su
kasnije usvojili slične zakone kako bi suzbili kritičke glasove nevladinih organizacija.
Usvojen ubrzo nakon povratka Vladimira Putina na poziciju predsjednika Ruske
Federacije, nagovijestio je represiju koja će uslijediti.
Prvobitno usmjeren na nevladine organizacije, ruski zakon o „stranim agentima“ doveo
je do zatvaranja ili smanjenja aktivnosti brojnih grupa, uključujući organizacije za ljudska
prava, zaštitu životne sredine i borbu protiv korupcije. Mnoge su se samoinicijativno
zatvorile zbog stigmatizujuće etikete i administrativnih opterećenja. Kasnije izmjene
proširile su primjenu zakona na gotovo svakoga, uključujući i pojedince pod neprecizno
definisanim „stranim uticajem“, posebno nakon agresije na Ukrajinu 2022. godine. Ovaj
zakon sada isključuje označene „strane agente“ iz javnog života i uvodi stroge kazne, a
broj označenih je više nego udvostručen u prve dvije godine nakon invazije.
O ruskom zakonodavstvu usmjerenom protiv nevladinih organizacija, nezavisnih medija
i pojedinaca su u prethodnoj deceniji ispisane stranice oštrih osuda, upozorenja,
analiza, apela, od strane međunarodnih organizacija i tijela, te međunarodnih nevladinih
organizacija. Evropski sud za ljudska prava je 2022. godine presudio da ruski zakon krši
pravo na slobodu okupljanja i udruživanja. Međutim, Rusija, koja više nije članica
Savjeta Evrope, ignorisala je ovu presudu.
Institucije Evropske unije su je više puta osudile rusku represiju nad civilnim društvom.
U svojoj rezoluciji iz decembra 2019. godine o Zakonu o stranim agentima, Parlament
poziva Rusiju da ukine zakon i uskladi zakonodavstvo sa sopstvenim ustavom i
međunarodnim obavezama, te da prestane sa namjernim stvaranjem neprijateljske
atmosfere prema civilnom društvu i stoga osuđuje upotrebu zakona o „stranim
agentima“ kao sredstva za uznemiravanje i suzbijanje organizacija civilnog društva koje
sarađuju sa međunarodnim donatorima ili izražavaju političke stavove.
Slična zabrinutost izražena je i u preporuci iz septembra 2021. godine o smjeru odnosa
EU i Rusije, gdje se posebno naglašava da su novi zakoni o „stranim agentima“ i
„nepoželjnim organizacijama“ proširili obuhvat pojedinaca i grupa koje mogu biti
označene kao „strani agenti“, i retroaktivno uveli zabrane za potencijalne kandidate za
ruski parlament.
U rezoluciji iz decembra 2021, povodom zabrane rada jedne od najstarijih ruskih
ljudskopravaških organizacija Memorial, Parlament je istakao kako ovaj primjer jasno
pokazuje kako ruske vlasti koriste ove zakone kao sredstvo za zastrašivanje i
ućutkivanje kritičara vlasti i nezavisnih glasova, i zatražio uvođenje sankcija u okviru
globalnog režima sankcija EU za ljudska prava protiv ruskih zvaničnika uključenih u
nezakonitu represiju nad Memorialom.
Evropska komisija ne prašta autoritarizam ni kad dolazi iz EU
Da ni civilno društvo u Evropskoj uniji nije apsolutno zaštićeno od autoritarnih praksi
vlasti pokazuje nam mađarski Zakon o transparentnosti NVO iz 2017. godine, koji je od
neprofitnih organizacija koje primaju strane donacije zahtijevao da se označe kao
„organizacije finansirane iz inostranstva“.
Evropska komisija je već u julu 2017, mjesec dana nakon usvajanja spornog zakona,.
pokrenula postupak zbog povrede prava protiv Mađarske. Komisija je ocijenila da zakon
nameće neopravdana ograničenja osnovnih prava, posebno slobode udruživanja,
stvara diskriminatorne i opterećujuće zahtjeve za NVO, koji otežavaju njihovu
sposobnost da prikupljaju i primaju sredstva iz inostranstva, narušava slobodno kretanje
kapitala i krši privatnost i zaštitu podataka obavezom javnog objavljivanja detaljnih
informacija o donatorima.
Nakon što je Mađarska nije adekvatno odgovorila na zamjerke EU, komisija je
decembru 2017. odlučila da uputi slučaj Sudu pravde Evropske unije. Iako je zakon
ukinut 2021. godine nakon što je Sud pravde EU utvrdio da je nespojiv sa zakonima EU
i Poveljom o osnovnim pravima, mađarska vlada nije odustala od svog nauma.
U decembru 2023. donijet je novi Zakon o zaštiti nacionalnog suvereniteta, kojim se
jednoj državnoj agenciji daju široka ovlašćenja da prikuplja informacije o svim grupama
ili pojedincima koji imaju koristi od stranog finansiranja i utiču na javni diskurs. Evropska
komisija je u oktobru 2024. ponovo odlučila da uputi Mađarsku Sudu pravde EU,
smatrajući da je i novi zakon u suprotnosti sa pravom EU.
Gaženje evropskih vrijednosti ugasilo evropski san Gruzije
Vlast u Gruziji je prvi put pokušala usvajanje Zakona o transparentnosti stranog uticaja,
ali ga je povukla iz parlamentarne procedure nakon masovnih protesta građana.
Evropska unija je izdala niz saopštenja, osuda i upozorenja, i na kraju dodijelila Gruziji
status kandidata za članstvo u EU u decembru 2023, nakon što je vlada povukla zakon.
Međutim, tu nije bio kraj, pa je u maju ove godine u parlamentu usvojen gotovo
identičan predlog zakona. U novoj verziji, izraz „agenti stranog uticaja” zamijenjen
izrazom „organizacije koje služe interesima strane sile.”
Evropska komisija je prije usvajanja zakona podsjetila na javno obećanje gruzijske
vlade i vladajuće stranke od prošle godine da će „bezuslovno povući” takvu legislativu, a
zatim je i jasno saopštila da bi konačno usvajanje ovog zakona negativno uticalo na
napredak Gruzije na putu ka EU, jer on nije u skladu sa osnovnim normama i
vrijednostima EU.
Evropski parlament je u rezoluciji iz aprila 2024. povodom ovog zakona istakao da je
„nacrt zakona nespojiv s vrijednostima EU i demokratskim principima, suprotan
težnjama Gruzije ka članstvu u EU, narušava međunarodni ugled Gruzije i ugrožava
evroatlanske integracije zemlje“.
Parlament je posebno osudio činjenicu da gruzijska vlada crpi inspiraciju iz visoko
kontroverznog sličnog ruskog zakonodavstva, koje namjerno etiketira i diskriminiše
organizacije civilnog društva i aktiviste, te se koristi i za gušenje opozicije protiv agresije
Rusije prema Ukrajini i za utišavanje preostalih kritičkih glasova u zemlji.
U rezoluciji iz oktobra 2024. o demokratskom nazadovanju i prijetnjama političkom
pluralizmu u Gruziji, parlament ističe da Gruzija nije uslišila pozive da povuče ovaj
zakon „koji je, po duhu i sadržaju, u suprotnosti sa normama i vrijednostima EU“, te da
usvajanje ovog zakona jasno ide protiv evropske ambicije Gruzije, da je praktično
zamrzlo proces pristupanja Gruzije i dovelo do obustave finansijske pomoći EU za
Gruziju.
Dodik traženjem “stranih agenata” unazadio Republiku Srpsku
Ideja o ućutkivanju civilnog društva i slobodne kritike došla je i u naše najbliže
susjedstvo, u bosanskohercegovački entitet Republika Srpska, u formi Prijedloga
zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija.
Bosna i Hercegovina je krajem 2022. godine dobila kandidatski status za članstvo u EU,
a martu 2024. godine joj je odobren početak pristupnih pregovora. Usvajanje ovog
zakona je u direktnoj suprotnosti s njenim evropskim aspiracijama.
Nacrt zakona usvojen u septembru 2023. godine predviđao je poseban nadzor i
mogućnost zabrane djelovanja za nevladine organizacije finansirane iz inostranstva,
zabranu političkih aktivnosti, dodatnu registraciju te obavezu obavještavanja nadležnih o
svakom prilivu sredstava.
Evropska komisija je tada saopštila da bi Konačno usvajanje ovog zakona direktno
protivrječilo obavezama rukovodstva Republike Srpske da unaprijedi evropsku
integraciju Bosne i Hercegovine, a posebno ključnim prioritetima 11, koji se odnosi na
civilno društvo, i 12, koji se odnosi na slobodu izražavanja i medija.
U Komunikaciji o politici proširenja EU iz novembra 2023, Evropska komisija je
upozorila da ako zakon bude usvojen „označiće još jedan nesumnjiv i žalostan korak
unazad“.
Vlada Republike Srpske je u maju ove godine, bez objašnjenja, povukla zakon iz
parlamentarne procedure. Milorad Dodik je objavio da je zakon povučen zbog
dodatnog usaglašavanja „sa zakonima koje imaju i primjenjuju pojedine evropske
zemlje“. Je li na priču o zakonu stavljena tačka, ili civilno društvo u BiH čeka nova runda
borbe, ostaje da se vidi.
Centar za demokratsku tranziciju (CDT)
Autor:Radiotitograd.me
